Dr. Yavuz Güner / [email protected] – Trakya Üniversitesi

Tunç Çağı’ndan beri varlıkları bilinen, üretildikleri toplumun ekonomik ve toplumsal ömrünün belirleyicisi pozisyonundaki saray yapıları, en genel formuyla monarşi idare anlayışına sahip devletlerin ve iktidarı elinde tutan hanedanın gücünü somutlaştırarak geniş halk kitleleri nezdinde meşruiyet kazanmalarına hizmet etmiştir. Bu manada saraylar üretildiği devir ve uygarlığı en üst seviyede temsil gücüne sahiptir.

Anadolu’da 2. binyıldan itibaren muktedirin ikamet işlevini karşılayan ve idari işlerin de sürdürüldüğü yapılar karşımıza çıkıyor. Anıtsal ölçülere sahip bu yapı toplulukları, etrafı çevrili geniş avlular içerisinde yer alan, hükümdara, hanedana ve yöneticilere ilişkin odalar, harem, kutsal yerler, ambarlar üzere çeşitli işleve sahip çok sayıda yerden oluşur. Birbirine avlu ve revaklar aracılığıyla bağlanan bu yerler yerleşimin başka kısımlarından yüksek duvarlarla ayrılır. Anadolu’da bilinen birinci sarayların bu nitelikleri yüzlerce yıl sonra Erken Periyot Osmanlı saraylarında da görülür. Bu manasıyla Anadolu saraylarının biçimsel seviyede bir ortak lisanı olduğundan kelam edilebilir.

Bursa’dan Edirne’ye

Osmanlı’nın birinci sarayları Bursa’da hisar içinde inşa edilmiştir. I. Murad tarafından inşa edilen Bursa Beyefendi Sarayı, Edirne Yeni Saray’ın inşasına kadar sultanlar tarafından kullanılmıştır. Edirne’nin, 1361’deki fetihten sonra fütuhatın merkezine dönüşme sürecinde Osmanlı beyefendilerinin ikameti ve devlet işlerinin yürütülmesi için yapılan Edirne Eski Saray maalesef günümüze ulaşamamıştır.

Osmanlı’nın beylikten devlete dönüşme sürecinde yapısal değişimlerin olgunlaştığı ve idarenin kurumsal bir karakter kazandığı periyotta protokol kurallarının saray vaziyet planına yansıdığı görülür. 15. yüzyıl ortalarında Tunca Nehri’nin dayanıklısı içerisinde inşasına başlanan Edirne Yeni Saray bu manada birinci örnek olarak karşımıza çıkar. İstanbul Topkapı Sarayı’nın vaziyet planının ve yapı kümelerinin isimlerinin Edirne Yeni Saray’a olan benzerliği, vaziyet planına yansıyan kurumsallaşmayı gösterir.

Edirne Yeni Saray, Anadolu-Türk saray mimarisi geleneğinin geniş bir alanda ve uzun bir vakit diliminde oluşturulmuş bir örneğidir. Bu saray, Topkapı Sarayı üzere etrafında sıralanmış kasırlar, köşkler, daireler ve hizmet ünitelerinden oluşan yapılar topluluğu olarak tanımlanabilir. Tunca kıyılarında, Sultan II. Murad’ın 1447 yılında bir köşk yaptırması ile inşasına başlanılan Edirne Yeni Saray, Fatih Sultan Mehmed’in planlı ve bir bütün halinde tasarlayarak yaptırdığı yapılar ile devlet teşkilatının kuvvetle yansıdığı bir sultan sarayı halini almıştır. Saray bilhassa Yasal Sultan Süleyman ve Sultan IV. Mehmed periyotlarında en parlak vaktini yaşamıştır. Batı tesiriyle ortaya çıkan, yapı üniteleri plan bütünlüğü içerisinde toplanmış saray binalarının yapılmasına kadar her sultan devrinde kimi yapıların yenilenmesi, gereksinime nazaran kısımların eklenmesiyle daima genişlemiştir.

Beş büyük meydan

Yan yana gelen meydanlardan oluşan bir vaziyet planına sahip Edirne Yeni Sarayı beş büyük meydandan oluşuyordu. Bunlar, Alay (Kese) Meydanı, Kum (Cihannüma) Meydanı, Divan Meydanı, Çeşme (Enderun) Meydanı ve Valide Sultan Taşlığı olarak isimlendirilir.

Sarayda birinci avlu olan Alay Meydanı’na giriş, avlunun batısında yer aldığı kaynaklardan anlaşılan Bâb-ı Hümayun aracılığıyla sağlanıyordu. Bâb-ı Hümayun’un karşısında eksen üzerinde Babü’s-Saade (Akağalar Kapısı) yer alıyor, Arz Odası ve ikinci avlu olan Kum Meydanı’na geçiş bu kapıdan yapılıyordu. Kum Meydanı’nın orta kısmında, anıtsallığıyla saraya hâkim bir görünüşe sahip olan Cihannüma Kasrı; doğusunda ise Kum Kasrı bulunuyordu. Kum Meydanı’nın kuzeydoğusunda, meydanın devamı formunda tasarlanan ve geçiş için özel bir kapı tanımlanmamış olan Çeşme Meydanı yer alıyordu. Divan Meydanı ise Alay Meydanı’nın kuzeyinde bulunuyor ve buraya Alay Meydanı’ndan Divan Kapısı ile dışarıdan ise sarayın batı duvarındaki Baltacılar Kapısı yoluyla giriliyordu. Sarayın kıymetli yerlerinden biri olan bir ve iki katlı binalar ile çevrili, Valide Sultan Taşlığı olarak isimlendirilen meydan ise Harem-i Hümayun’un bulunduğu yerdi. Bu avlu dizilerinin içerisinde toplam 119 oda, 21 divanhane, 22 hamam, 13 mescit, 16 büyük kapı, 13 koğuş, dört kiler, beş mutfak ve 14 kasır mevcuttu.

Sarayın iç bahçelerinde, Tunca Irmağı kıyısında, Hasbahçe’de ve ayrıyeten saray alanı dışında kentin değişik yerlerine yapılmış olan, saraya ilişkin kasır ve köşklerin varlığı da biliniyor. Hasbahçe’de Bülbül Kasrı, Değirmen Kasrı, İftar Kasrı, Terazi Kasrı, Adalet Kasrı, Bostancıbaşı Kasrı; Harem bahçesinde Şikar Kasrı, Aynalı Kasır, İyiddiyye Kasrı; Saray alanı dışında Akpınar Sarayı, Hıdırlık Kasrı, Bayırbahçe Kasrı, Yıldız Kasrı, Üsküdar Kasrı sayılabilir.

Tahribatın nedeni

Edirne Sarayı’nın büyük ölçüde yok oluşunun nedeni, 1877-78 yılındaki Rus işgalidir. 19. yüzyılın başındaki birinci Osmanlı- Rus Savaşı (1827-28) sonrası askeri gereç ve cephanenin depolandığı saray, Edirne Valisi Cemil Paşa’nın buyruğuyla 18 Ocak 1878 günü ateşe verilmiş ve bu yangın üç gün sürmüştür. Cemil Paşa ve Kumandan Ahmet Paşa’yı bu periyotta girdikleri kısır tartışmalar nedeniyle yaşanan felaketin sorumlusu olarak gören Dr. Rıfat Osman, Edirne Sarayı isimli yapıtında bahisle ilgili olarak “Tarih şayeste-i rahmet yahut lanet olacakları takdir eder” sözlerini kullanır.

Bu yangın sonrası büyük ölçüde ahşap konstrüksiyona sahip olan saray yapılarının kıymetli bir kısmı yok olmuştur. Tahribatın bir basamağı da güçlü kâgir materyalin sökülerek kamu yapılarının inşası için kullanılması olarak görülüyor. Süheyl Ünver saraya ait son izlerin ve kalıntıların yok edilmesiyle ilgili şu sözleri kullanıyor: “Fatih ve halefleri Edirne’de saray kurmuşlar, 19. asır sonunda yapacağımız binalar için bir taş ocağı bırakmışlar.”

Edirne Sarayı’ndan günümüze lakin Adalet Kasrı, Kum Kasrı Hamamı, Cihannüma Kasrı, Matbah-ı Amire (Yemek Salonları), Su Maksemi ve Babü’s Saade’nin kalıntıları ulaşabildi.

1956’dan bu yana hafriyatlar

Edirne Yeni Saray’da birinci arkeolojik çalışmalar 1956 yılında İstanbul Arkeoloji Müzesi uzmanlarından Tahsin Öz tarafından başlatıldı. 1972-1973 yıllarında Prof. Dr. Doğan Kuban’ın bilimsel danışmanlığında, Edirne Müzesi Müdürlüğü tarafından ikinci periyot arkeolojik hafriyatlar gerçekleştirildi. Üçüncü devir hafriyatları fakat 1999 yılında başlayabildi. Prof. Dr. Gönül Cantay tarafından müze kontrolünde yürütülen hafriyatlar 2003 yılına kadar devam etti. Akabinde 2009 yılına kadar Edirne Müze Müdürlüğü tarafından hafriyatlar yapıldı. Ne var ki bu çalışmalar süreklilik göstermediğinden saraya ait sorunların tahliline büyük ölçüde katkı sağlayamadı. 2009 yılından sonra nispeten sürekliliği olan Bakanlar Heyeti kararlı üniversite hafriyat çalışmaları ile saraya ait müdafaa sıkıntılarının tahliline dönük somut datalar elde edilmeye başlandı. Cumhurbaşkanlığı kararı ile 12 aylık hafriyatlar statüsüne alınan Edirne Yeni Saray hafriyatları Doç. Dr. Gülay Apa Kurtişoğlu’nun başkanlığındaki bir heyetle sürdürülüyor. Çalışmaların hedefi ve kesin amacı, II. Murad devrinden 19. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı mimarisinin ve sanatının tüm basamaklarını barındıran, görkemli bir boyut ve fonksiyon zenginliğine sahip bu mirasın çok taraflı olarak ortaya çıkarılması ve kimi kısımlarının tekrar ayağa kaldırılarak çağdaş Türk kültür hayatına kazandırılmasıdır.