Cüneyt Sadıç  |  [email protected]

Ani… İmparatorlukların doğuşunu ve batışını gören, Türklerin Anadolu’ya birinci adımına tanıklık eden “40 kapılı”, “1001 kiliseli” kent. Bir vakitler insanları büyüleyen hoşluktaki, dinî, ticarî ve askerî bir merkez olan bu kentte, bugün artık sessizliği bozan tek şey hudut uzunluğundaki derin vadide rüzgârın Ani’ye yaktığı ağıt. Rüzgârın yalnızlığının şahidi ise derin vadiyi sahiplenen Arpaçay. Ani isminin kente neden verildiği konusunda kesin bir bilgi yok. İki rivayet var bu mevzuda. Birincisi Ermeni mitolojisine dayanıyor. Ermeni mitolojisinde ilahların babası Aramazd’ın kızının ismi “altın saçlı” ya da “altın elli” manasına gelen Anahit’tir. Ancak ona bakan herkes, Ermenice “şu” ya da “en güzeli” manasına gelen “Ani!” diye bağırdığından daha çok “Ani” olarak anılır Anahit. Ani kenti de Orta Çağ’ın en hoş ve ikonik kentlerinden biri olduğundan bu ismin verilmiş olması mümkün. Bir başka rivayet ise Ani isminin Urartuların Yer Rabbi An ile Gök İlahı Ki’den türetildiği biçiminde. Ani, bugün Türkiye’nin en doğu ucunda bulunan, tarihin her devrine şahitlik etmiş, çok kıymetli ancak az bilinen, az gezilen bir antik kent.

İpek Yolu’nun giriş noktası

 Kafkasya’dan Anadolu’ya giriş kapısında yer alan Ani, her ne kadar sert bir iklimin hükümran olduğu topraklarda yer alsa da Arpaçay ile Tatarcık ve Bostanlar dereleri ortasında kalan derin vadi, üçgen biçimli doğal korunaklı bir alan yaratır ve bu alan her daim kıymetini korur. Tarih öncesi çağlardan beri bir yerleşim alanıdır Ani. Güçlü bir kent olmak için ise Orta Çağ’a kadar beklemesi gerekir. Urartular, Kimmerler, İskitler, Medler, Persler, Helenler, Partlar, Sasaniler, Bagratlılar, Romalılar, Selçuklular ve Osmanlılar üzere birçok medeniyet iz bırakmıştır burada.

10. yüzyılda gelişmeye başladı

4. yüzyılda Ermeni Arşak Hanedanı mensubu Kamsarakanlar, 643’te İslam orduları hâkim olur kentte. 100 yıl kadar sonra yine Kamsarakanlar gelir. 8. yüzyılda bir diğer Ermeni Hanedanı Bagratlılar (Bagratid) hâkim olur Ani’ye. Kentin yükselişi de bu hanedana mensup Kral 3. Aşot’un başşehri Ani’ye taşımasıyla 10. yüzyılda başlar. Bagratlılar Dönemi’nde Ani, ibadet, ticaret ve mimarinin merkezi olur bu topraklarda. Sanatsal yapılarıyla, kuleli surları ve kiliseleri ile artık yaklaşık yüz bin kişinin yaşadığı, Kafkasya’nın en büyük kentlerinden biridir. 11. yüzyıla kadar tarımın ve feodal bir sistemin hâkim olduğu kent, 11. yüzyıl ile birlikte tarih sahnesinde bir ticaret kenti olarak ün kazanmaya ve ekonomik açıdan gelişmeye başlar.

Zelzelelerde hasar gördü

Ani, 1045 yılına gelindiğinde Doğu Roma’nın denetimindedir lakin uzun sürmez bu periyot. 1064 yılında Sultan Alparslan’ın Ani’yi fethetmesiyle Selçuklular Devri başlar. 1200 yılına kadar süren bu devirde Şeddatlı Menûçehr vakti değerlidir. Menûçehr kenti ve surları tamir ettirir, ayrılmış olan Ermenileri Ani’ye davet eder, Ani halkı biraz nefes alır. 13. yüzyılda Moğolların hakimiyetine geçen kent, yaklaşık 100 yıl boyunca çok ziyan görür. Buna bir de 1319 zelzelesi eklenince uygunca harap hale gelir. 1534 yılında Yasal tarafından Osmanlı topraklarına katılana kadar İlhanlılar, Karakoyunlular, Timurlular, Akkoyunlular denetim eder Ani’yi. Kente son darbeyi vuran ise 1605 sarsıntısı olur ve Ani terk edilir.

Sıfır noktasında

1877 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası Ayastefanos Antlaşması ile Ruslara geçen bölge 1917 yılında Çarlık Rusyası’nın dağılması sonrası 1918 yılında imzalanan Brest-Litowsk Antlaşması ile tekrar Osmanlı hakimiyetine girer. Ancak birebir yıl İtilaf Devletlerinin istilası ile 1921 yılına kadar Ermeniler denetim eder bölgeyi. 1921’de Moskova ve Kars’ta yapılan antlaşmalarda çizilen hudut ile Arpaçay’ın batı kıyısındaki Ani, hududun tam sıfır noktasında topraklarımızda kalır.

1892’de hafriyatlar başladı

 Ani’deki birinci hafriyat çalışmaları 1892’de yılında Gürcü asıllı Rus Arkeolog Nikolay Yakovleviç Marr tarafından başlatılır ve 1916’ya kadar sürer. Cumhuriyet Dönemi’nde 1940’larda Prof. Dr. Kılıç Kökten’in yüzey araştırmaları ve sondaj hafriyatları ile tekrar başlayan ve sonrasında Prof. Dr. Kemal Balkan, Prof. Dr. Beylan Karamağaralı, Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu ve Prof. Dr. Fahriye Bayram tarafından sürdürülen Ani Ören Yeri’ndeki bilimsel arkeolojik hafriyatlar, bugün Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Kafkas Üniversitesi iştirakinde Kafkas Üniversitesi’nden Doç. Dr. Muhammet Arslan başkanlığındaki takım tarafından yürütülüyor. 2016’da UNESCO Dünya Miras Listesi’ne dahil edilen Ani’deki kazılarla ilgili konuştuğum Hafriyat Lideri Doç. Dr. Muhammet Arslan, farklı üniversitelerden başta sanat tarihçileri olmak üzere arkeologlar, mimarlar, restoratör ve konservatörlerden oluşan geniş iştirakli bir bilim heyeti ile öğrencilerin katıldığı 2021 yılı kazılarında Anadolu’daki birinci Türk hamamı olarak kabul edilen Selçuklu Büyük Hamamı, Aslanlı Kapı’dan başlayarak Ebu’l Muammeran Camii’ne ve buradan da Ebu’l Menûçehr Camii’ne kadar ulaşan yaklaşık 700 metrelik yol üzerindeki Selçuklu çarşısı, Selçuklu konutları ve tahminen de Anadolu’daki birinci kümbet ve mezarlık olan alanda çalışmalara devam edildiğini söyledi. 2021 döneminde ayrıyeten epeyce tahrip olan Selçuklu çarşısının konservasyonuna başlanmış ve özgün Horasan harcı kullanılarak çarşıdaki dükkân ve atölyeler de konserve edilmiş.

Seyahat rotası

Ani’de sizi birinci karşılayacak olan dikkatlice kesilerek birbirine geçirilmiş bej bazalt taşlardan inşa edilen beş kilometre uzunluğundaki mükemmel surlar. Muhtemelen ana giriş olan Aslanlı Kapı’dan geçtikten sonra, sırasıyla 13. yüzyılda varlıklı tüccar Tigran Honents tarafından yaptırılarak Aziz Gregory Lusavoriç’e adanan Tigran Honents Kilisesi, çabucak aşağısında Azize Hrispime’ye adanmış Surp Hripsime ya da bilinen ismiyle Bakireler Manastırı, bir vakitler Anadolu’ya giriş kapısı fonksiyonu gören İpek Yolu Köprüsü, 1036 yılında Kral III. Sembat tarafından yaptırılan Surb Amenap’rkitch Kilisesi, Büyük Katedral ya da sonraki ismi ile Fethiye Camii, Anadolu’nun birinci Türk mescidi olan Ebu’l Menûçehr Camii, içinde barındırdığı Bagratid Sarayı, Çocuk Prensler Kilisesi, Altıgen Kilise, Kamsarakan Kilisesi üzere Ani’nin birinci Hristiyan mimari örnekleri ile İçkale, Anadolu’daki birinci Türk hamamı olarak kabul edilen Büyük Hamam, ana cadde üzerinde sarımtırak kesme taştan inşa edilmiş Selçuklu Kervansarayı, Ebu’l Muammeran Külliyesi, 1. yüzyılın başı ile 4. yüzyılın ortalarına ilişkin olduğu düşünülen Zerdüşt Ateşgedesi, Gürcü Kilisesi, Mimar Trdat’ın 10. yüzyıla tarihlenen yapıtı Kral Gagik Kilisesi, Kaya Şapeli, Selçuklu Sarayı, 980 yılında Prens Pahlavuni tarafından yaptırılan Abughamrents Kilisesi’ni gezerek iki-üç saatte Ani ziyaretini tamamlamak mümkün. Bu ortada 85 hektarlık alana yayılmış antik kentteki nüfusun kıymetli bir kısmının yaşadığı bin 500’e yakın yer altı yapısının bir kısmı da seyahat sırasında görülebilir.

Çıkan eserler Kars Müzesi’nde

Yapılan arkeolojik çalışmalar, Ani’nin hoşluğunun ortaya çıkarılmasına, tarihi hakkında bilgi edinmemize, ehemmiyetini anlamamıza yardımcı oluyor. Hafriyatlarda ortaya çıkarılanları ise Kars Arkeoloji Müzesi’nde görmek mümkün. “Ani ile ilgili neler var, yakında neler eklenecek?” diye sorduğum Kars Müze Müdürü Yavuz Çetin’den ağustos ayından itibaren sergilenmekte olan altı adet aslan rölyefi, Sfenks/ Şahmeran kabartmalı rölyef ve toplu halde bulunan Selçuklu gümüş sikkelerine ek olarak süreksiz stant ile 2022 yılı içerisinde Vaşak Biçiminde Altın Küpeler, altın kemer ve bilezikler ile Selçuklu çinisinin sergilenmeye başlanacağı bilgisini aldım.