Son günlerde tekrar sarsıntıyla yatar kalkar olduk, bilhassa görsel medya İzmir’de sarsıntı sonucu yıkılan binalardan kesintisiz canlı yayın yapmakta. Bilir bilmez birden fazla kişi aklına ne gelirse kendine uzatılan mikrofona konuşmayı hüner sanıyor. Bu yayınları izleyen birden fazla insanın ruh sıhhati bozuldu. Allah’tan bu üzere hususlara dirençli bir toplumuz ve derin bir hafızamız yok, kısa müddet sonra bunu da unutup, ikinci bir zelzeleye kadar kulağımızın üstüne yatmaya devam ediyoruz. Türkiye coğrafyası binlerce yıldır sarsıntılara maruz bir alandır. Geçmişte yapılan pek çok yapının savaşlardan çok vakit zaman meydana gelen tahrip edici sarsıntılar sonucu yok olduğu bilinmektedir. Ülkemizde sayıları binlere ulaşan ören yerlerinde nerede ise ayakta kalmış yapı görülememesinin temel nedeninin sarsıntılar olduğunun kimse farkında değil.

Gücün ölçüsü

Bütün konuşmalara, kelamda kamuyu bilgilendirme uğraşlarına rağmen hâlâ anlamakta zorluk çektiğimiz bir konu zelzelenin şiddeti ile büyüklüğünün farklı olduğudur. Son günlerde gerek televizyonlarda gerekse toplumsal medyada tartışılan sarsıntının büyüklüğünün 6.6 mı, 7.2 mi olduğu mevzusudur. Bu sayılar sarsıntının büyüklüğünü gösterir. Bir zelzelenin büyüklüğü, sarsıntı sırasında ortaya çıkan gücün ölçüsü olarak tanımlanır. Sarsıntı sonrası ortaya çıkan gücün direkt doğruya ölçülmesine imkan olmadığı için Prof. C. Richter tarafından 1930’lu yıllarda bulunan bir prosedürle zelzelelerin aletsel ölçüsü olan “Magnitüd” tanımlanmıştır. Aletsel ve gözlemsel magnitüd kıymetleri olmak üzere iki kümeye ayrılan bu hesaplama prosedürü aletlerin bulunduğu alan ve kalibrasyonlarına bağlı olarak birtakım farklılıklar taşımaktadır. Evvelce sarsıntı büyüklükleri açıklanırken “Richter ölçeğine göre” diye bir açıklama yapılırdı, sanırım bu açıklama zelzele büyüklüğünün farklı açıklamalar karşısında, hangi bilimsel asıllara nazaran tespit edildiğinin bilinmesi açısından yapılmaktaydı. Richter ölçeğine nazaran 9 şiddetindeki bir sarsıntının büyüklüğü 6.6 ile 7.3 ortasında değişebilir.

Uzaklığın tesiri

Zelzelenin şiddeti ile büyüklüğü ortasında farklılıklar olabilir. Sarsıntının büyüklüğünün değişmemesine rağmen, şiddeti bölgesel olarak değişebilir. Şayet 7 büyüklüğünde bir zelzele olursa, bölgenin her yerinde tıpkı büyüklükte oluşur. Buna rağmen sarsıntının şiddeti gerek sarsıntının oluştuğu bölge gerekse zelzele dalgalarının ulaştığı noktalarda farklı olarak hissedilir. Yeryüzünün 10 kilometre altında oluşan bir zelzele ile 30 kilometre altında oluşan bir sarsıntı, şok dalgalarının kat ettiği ara tarafından farklı olur ve farklı şiddetle hissedilir. Zelzelenin oluştuğu merkez bölgesinde çok şiddetli olan sarsıntı, merkezden uzaklaştıkça daha az şiddetle hissedilir. Sarsıntı şiddetini artıran kıymetli bir faktör de bulunduğumuz alanın jeolojik yapısıdır. Gevşek, vakit içinde alüvyonların oluşturduğu dolgu bir yerde daha şiddetli hisedilen zelzele dalgaları, sert, kayalık yerlerde daha az hissedilir yahut şiddetleri yumuşak yerlerde olduğu kadar ziyan verici olmaz. Örneğin son “İzmir Depremi”nde İzmir’in merkez üsse daha yakın olan kısımlarında büyük yıkımlar bulunmamasına rağmen, merkez üsse nazaran daha uzak olan Bayraklı semtinde büyük yıkımlar ve can kayıpları meydana gelmiştir.

Padişah anlamamış!

1999 zelzelesinden sonra yine düzenlenen, o günden günümüze kadar üzerinde çeşitli defalar revizyon yapılan “Deprem Yönetmeliği”nin getirdiği en büyük yenilik, yapı ruhsatı öncesi taban etüdü yapılarak, taban kalitesinin belirlenmesi mecburiyetidir. Lakin alınan tüm önlemlere karşın ülkemiz yapı stoğunun büyük bir kısmı bu tedbirlerden evvel oluşmuştur ve kimi bölgeler ile kimi yapılar büyük risk taşımaktadır. Yapı kültürü konusunda binlerce yılda oluşan kurallar içinde, ister yönetmelik kararı olsun isterse olmasın yer kalitesinin tespiti yapımcıya düşen ve bu tespit ihmal edilmesi mümkün olmayan bir kuraldır. Bir kent efsanesi olarak Mimar Sinan’ın Süleymaniye Camii’nin imali sırasında taban iyileştirmesi için vakit harcamasının padişah tarafından beğenilen karşılanmadığı, oyalanma, gereksiz masrafa yol açma olarak kabul edildiği nakledilir. Lakin üretiminin üzerinden beş yüz yıla yakın bir müddet geçmesine karşın Süleymaniye Camii’nin sarsıntılardan ziyan görmemesinde alınan bu önlemin ne kadar gerçek olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim mesleğine, yaptığı işe hürmet duyan beşerler yaptıkları yapının yeri hakkında bilgi sahibi olmak ve gerekli önlemleri almakla yükümlüdürler. Anlaşılan insan daha büyük açıklıklı kubbe yapmakla değil, mesleğine ve yaptığı işe hürmet duyarak Mimar Sinan olabiliyor.

İzmir’de Seferihisar açıklarında 30 Ekim’de meydana gelen 6.6 büyüklüğündeki zelzelede 114 kişi hayatını kaybetti, 1035 kişi yaralandı.

‘Malzemeyi yanlışsız kullanmayan suçludur’

Şu sıralar büyük bir kısmı akademisyen olan kimi şahısların, klasik yapı materyalleriyle yapılan yapıların zelzeleden daha az ziyan gördüğünü, bu nedenle klasik yapı materyalleri olan taş, tuğla, kerpiç ve ahşap üzere materyallerin kullanımının teşvik edilmesini önerdiklerini üzülerek görmekteyim. Değerli olan materyal değildir. Vakit zaman, bu bahiste bir örnek veririm. Yazı yazmasını bilmeyen bir insan ister kurşun kalem ister dolmakalem, isterse tükenmez kalemle olsun yazı yazamaz. Bir yapının gereci de buna misal, yapı yapmasını, bağlama ve birleştirme tekniklerini bilmeyen, bu mevzuda yeteri kadar marifet sahibi olmayan bir kişi hangi malzemeyi kullanırsa kullansın sonuç hayal kırıklığı olacaktır. Kabahat gereçte değil, onu hakikat kullanmayı bilmeyen insandadır. Unutmayalım ki yeteri kadar bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmanın ve tekliflerde bulunmanın maliyetini ülkemiz çok büyük bedellerle ödemektedir.

Herkes misyonunun gereğini yapmalı

Bu coğrafyada yaşayan herkes bilmelidir ki, zelzele kaçınılmaz bir tabiat olayıdır. Şimdiki bilgilerimizle nerede, ne vakit, hangi büyüklükte sarsıntı olacağını tespit etmek mümkün değil. Bunun için alınacak tek önlem hakikat dürüst yapı yapmaktır. Devletin yapı yapmanın yordam ve asıllarını belirtmesi, sağlam ve zelzeleye güçlü yapı yapmak için kâfi değildir. Yapı kesiminde yer alan finansörden en alt seviyede misyon yapan ameleye kadar herkesin sorumluluğunun ve yaptığı işin kıymetinin farkına varması gerekir. Bunun için de yaygın bir uygulama eğitimi kaidedir, her önüne gelenin yapı imalatında çalışmasının sonuçları çok acı oluyor. 

Toprak altında 1/5 zaruriliği

Daha ortaokul düzeyinde öğrencilere ışığın farklı hususlardan geçerken kırıldığı öğretilir. Sarsıntı dalgaları da farklı tabanlar ortasından geçerken kırılır, sarsıntı şiddetini artırır ve üzerinde bulunan yapılara ziyan verebilir. Teknik olarak, iki yahut bilemediniz üç katı geçen yapıların en az bir katlarının, daha doğrusu yapı yüksekliğinin 1/5’inin toprak altında yapılması mecburiliği vardır. Çok katlı bir yapının sırf taban iyileştirilmesi (ıslahı) yapılarak inşa edilmesi, sonuçta da görüldüğü üzere kabul edilebilir bir formül değildir. Son İzmir Depremi’nde ziyan gören yapıların 1999 öncesi ruhsat aldığı söz edilmekte. 1999 öncesi yapılan yapılarda ortaya çıkan bu sorunu sadece yönetmelik kararlarına bağlamak yanlış bir kanaat oluşmasına yol açmakta. 1999 öncesi yapılmış yahut 1999 öncesi ruhsat alarak 2000’li yıllarda tamamlanmış her yapının risk taşıdığını ve yenilenmesi gerektiğini söylemek toplumda büyük bir karmaşaya yol açacaktır. Bu topraklarda yüzyıllardır var olan ve varlığını devam ettiren çok sayıda yapı var, bunların kimileri vakit içinde ortaya çıkan yorulmalar nedeniyle kısmen ziyan görse de, çoğunluğunda can kaybına neden olacak bir yıkım ortaya çıkmamaktadır. Sırf yönetmelik kararlarıyla tertipli yapı yapmak mümkün değildir. İmal işiyle uğraşan herkes yaptığı işin sorumluğunun farkında olmalı, yaptığı işe hürmet duymalıdır. Günümüzde bir yapının taşıyıcı sistemini oluşturan karkasın hazır beton, nervürlü çelik ile yapılması personellik kusurlarının oluşturduğu aksilikleri azaltmaz. Betonun üretim merkezinden şantiyeye getirilme süreci, içindeki suyun ölçüsü, döküm sırasında kullanılan vibratörün olumsuz tesirleri, en az eğitim gören insanların eline bırakılmış durumdadır. Öncelikle yapılması gereken, üç katı geçen inşaatların proje onayı kademesindeki kontrolün yanı sıra yaygın bir imalat denetiminin yapılması mecburiyetidir. 

İstanbul tarih boyunca meydana gelen sarsıntılarda büyük ziyan gördü.

Belediye liderlerinin insafına bırakılamaz

İnşaat dalı çoğunlukla en az eğitim görmüş insanların yaygın olarak vazife aldığı bir kesimdir. Bu kesimde misyon alanların teorik eğitimden çok uygulamalı eğitime gereksinimi olduğu açıktır. Birçok imar planlarında bodrum katının 2.20 metre yükseklik ve tek kat olarak sınırlandığını görmekteyim. Nereden çıkar bu 2.20 metre yüksekliği bilinmez, sarsıntı neslinde yer alan ve bilimsel olarak yapı yüksekliğinin en az 1/5’i kadar toprağa gömülü yapılması istenen binaların 2.20 metrelik bodrum kat imali ile kısıtlanması yönetmeliklerin birbiri ile uyumsuzluğunu göstermektedir. Cumhuriyetimiz’in kuruluşundan 90 yılı aşkın bir mühlet geçtikten sonra nihayet ülkemizin kadastrosu tamamlandı. Lakin hâlâ toprak kullanım kararları bir bütün halinde tespit edilmiş değildir. En kısa mühlet içinde ülke sathında toprak kullanım kararlarını belirlememiz ve açıklamamız gerekiyor. Kentlerimiz nereye hakikat gelişecek, nerede yapı yapılacak, nerede yaklaşık kaç kat yapı yapmak mümkün? Bu bahislerin açık ve net olarak bilinmesi olmazsa olmaz bir kaidedir. Ülkenin yapılaşma alanlarının gelişimi belediye liderleri yahut belediye meclis üyelerinin insafına bırakılacak kadar kolay bir mevzu değildir.

Boğaziçi sorunu

Bu ortada sık sık sarsıntıdan ziyan görecek olan yapılarınızı yenileyin davetlerine karşı Boğaziçi üzere özel alanlarda uygulanan kanun kararları sonucu yapısını yenilemek isteyenlere müsaade verilmemekte ve bu durum önemli dertlere ve ruhsal meselelere neden olmaktadır. Bu alanda yaşayan beşerler ortadan geçen 37 yılda eskiyen binalarını yenilemek mecburiyetindedirler. Boğaziçi sadece kıyı uzunluğu sıralanan yalılardan oluşmuyor, vadi tabanlarında derme çatma yapılarda yaşayan çok sayıda insan var. Yapınızı yenileyin telaffuzlarından vazgeçmeyeceğimize nazaran bu sıkıntılara tahlil üretmek için çalışmak gerekiyor. Bu bölgede yaşayan insanların büyük çoğunluğu kendini tehdit altında hissediyor. Kimsenin kimseye nostaljik beklentilerle eziyet etmeye yahut kaygı içinde yaşamalarını istemeye hakkı olmadığını düşünmekteyim.